W myśl obowiązującego w Polsce prawa istnieją dwie możliwości pozbawienia konkretnej osoby prawa do dziedziczenia. Pierwsza możliwość to tzw. wydziedziczenie, druga: sporządzenie testamentu negatywnego.
Pierwsza sytuacja (wydziedziczenie) polega, nie tylko na pozbawieniu danej osoby zdolności dziedziczenia, ale rozciąga się również na pozbawienie go prawa do zachowku. Co do zasady zachowek przysługuje bowiem osobom najbliższym spadkodawcy i ma na celu zabezpieczenie interesów tych osób, które zostały przez spadkodawcę pominięte w treści testamentu. Wydziedziczenie powinno być zawsze integralną częścią testamentu. Ważne jest jednocześnie, że takie działanie spadkodawcy wymaga uzasadnienia, czyli wskazania rzeczywistej przyczyny wydziedziczenia, np. niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Zgodnie z obowiązującym prawem, wydziedziczenie może nastąpić wtedy, gdy dana osoba:
- postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuściła się (względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób) umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Warto przy tym wspomnieć, że niedopuszczalne jest wydziedziczenie, jeśli spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku.
Z kolei testament negatywny polega na pozbawieniu spadkobiercy spadku poprzez wyłączenie go od dziedziczenia spadkowego. Kluczowym elementem takiego testamentu jest ustanowienie spadkobiercy. Testament negatywny nie wymaga bowiem uzasadnienia. W jego treści, testator może jedynie wskazać krąg osób najbliższych, które będą powołane do dziedziczenia. Oznacza to, że osoba pominięta w treści tak sporządzonego testamentu traktowana będzie tak - jakby nie dożyła spadku. Najpoważniejszym skutkiem sporządzenia testamentu negatywnego jest to, że osoby wskazane w nim będą dziedziczyć na zasadach ustawowych – poza osobą w takim testamencie pominiętą. Warto zaznaczyć, że, w odróżnieniu od instytucji wydziedziczenia, osoba pominięta w testamencie negatywnym nie utraci roszczenia o zachowek. Co do zasady osobami uprawnionymi do zachowku są: małżonek i zstępni oraz rodzice (gdyby dziedziczyli z ustawy).
Hanna Bukowska LL.M.